Waarom Geert Wilders niet de volgende Nederlandse premier zal worden

Met nog minder dan een week te gaan tot de Nederlandse parlementsverkiezingen, staat Geert Wilders, leider van de extreemrechtse PVV, opnieuw volop in de belangstelling. De vraag is of hij het volgende kabinet gaat leiden.

Uit opiniepeilingen blijkt dat de partij van Wilders op koers ligt om de prestaties van twee jaar geleden te evenaren en meer dan 30 zetels te behalen. Dat is iets minder dan de 37 die ze nu bezitten. De PVV is daarmee met ruime voorsprong de grootste partij, zij het met slechts 20% van de stemmen.

Nu populistische partijen in Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland voor serieuze uitdagingen staan ​​en na het succes van de rechtse partij ANO bij de Tsjechische verkiezingen, wordt Nederland gezien als een lakmoesproef voor de vraag of de anti-immigratie, eurosceptische en Trump-gezinde rechterzijde haar machtsbasis verder kan uitbreiden.

Wilders heeft de inzet verhoogd door te stellen dat als de PVV op 29 oktober de grootste partij wordt, hij premier moet worden. Die mening wordt gedeeld door de leider van een andere rechts-populistische partij, Joost Eerdmans van JA21 , en een voormalig PvdA-Kamerlid, Peter Rehwinkel .

Maar in werkelijkheid zijn de kansen om zijn 27-jarige parlementaire carrière te bekronen met een overstap naar het premierschap vrijwel nihil. En dat heeft alles te maken met de Nederlandse politieke verhoudingen.

Het Nederlandse evenredige kiesstelsel, waarbij het aantal zetels dat een partij behaalt in de Tweede Kamer van 150 zetels precies overeenkomt met het stemmenaandeel van elke partij. Het behalen van 0,67% van de totale stemmen is voldoende om in het parlement te komen, en dat maakt het onmogelijk voor één partij om een ​​meerderheid te behalen.

Coalitieregeringen van twee of drie partijen zijn de norm en de laatste drie kabinetten waren vierpartijencombinaties – ook in de meest recente regering, waarin voor het eerst de PVV als gelijkwaardige partner was opgenomen.

Meerderheidsstem

Van cruciaal belang is dat het kabinet door een meerderheid in het parlement wordt goedgekeurd voordat het kan aantreden. Het zal voor Wilders een hele opgave worden om het kabinetsmandaat rond te krijgen, omdat de meeste andere grote partijen hebben uitgesloten dat ze de macht met hem willen delen.

"Ze kunnen proberen een kabinet te vormen dat geen meerderheid heeft, maar dat zou direct weggestemd kunnen worden", aldus Bert van den Braak, emeritus hoogleraar politieke geschiedenis aan de Universiteit Maastricht. "In het geval van een kabinet onder leiding van Wilders acht ik de kans groot dat dat gebeurt."

Wilders trok in juni na elf maanden de stekker uit het vorige kabinet. Hij klaagde dat zijn partners zijn plannen om het strengste asielbeleid van Europa in te voeren, blokkeerden.

Een van die partners, de rechts-liberale VVD, gaf Wilders de schuld van de gebrekkige vooruitgang op het gebied van immigratie en beloofde dat de partij niet meer met hem in de regering zou stappen. "Geert Wilders heeft laten zien dat elke stem op hem verspild is", aldus partijleider Dilan Yesilgöz.

Een andere coalitiepartij, Nieuw Sociaal Contract, is zo gehavend door de eindeloze interne strijd dat zij naar verwachting al haar 20 zetels zal verliezen, terwijl het vierde lid, de boerenpartij BBB, waarschijnlijk hooguit een paar zetels zal verliezen.

Grote partijen zeggen nee

Drie van de andere zes grootste partijen in de peilingen, het Christendemocraten (CDA), D66 en GroenLinks-PvdA, hebben eveneens een kabinetsformatie met Wilders afgewezen.

Volgens de huidige peilingen zouden ze net een meerderheid kunnen vormen met de VVD. Die partij durft echter niet aan te sluiten bij GroenLinks-PvdA, omdat ze die partij te radicaal vindt.

De enige andere partij die waarschijnlijk meer dan 10 zetels zal behalen, JA21, is bereid zich aan te sluiten bij een PVV-kabinet. Maar zelfs met twee of drie kleine partijen aan boord zou Wilders nog steeds ruim 20 zetels tekortkomen van de 76 die nodig zijn voor een meerderheid.

Er zijn ongeveer acht of negen partijen die naar verwachting tussen de twintig en dertig zetels zullen delen. Daaronder bevinden zich ook linkse en progressieve fracties die fel tegen de PVV zijn.

Foto: Nederlands Nieuws

Ondemocratisch

Wilders betoogde dat het ondemocratisch zou zijn als de andere partijen de PVV uit de kabinetsformatie zouden sluiten als zij de meeste zetels heeft. Maar de verkiezingswinnaar heeft volgens Van den Braak niet automatisch het recht om een ​​regering te vormen.

"Een stem op een kleine partij heeft precies hetzelfde effect als een stem op een grote", zei hij. "Het enige wat telt, is of je een meerderheid achter het kabinet krijgt, ook al zit de grootste partij er niet in."

Wilders zou ook kunnen proberen een minderheidskabinet te leiden door een vertrouwens- en leveringsdeal te sluiten met een aantal kleinere partijen, als hij rond de 50 zetels voor zijn coalitie kan krijgen.

Dat zou waarschijnlijk betekenen dat de VVD van koers zou moeten veranderen – zoals ze ook deden toen ze in het vorige kabinet stapten – maar zelfs dan zou een van de andere grote partijen haar bezwaar moeten laten varen.

Minderheidskabinet

“Het enige voorbeeld daarvan was het kabinet-Rutte I in 2010, toen de PVV de partij steunde. Zij moesten toen wel een vrij uitgebreide vertrouwens- en leveringsdeal sluiten”, benadrukte Van den Braak.

“Er zullen dus nog steeds onderhandelingen moeten plaatsvinden, en ik kan me niet voorstellen dat GroenLinks-PvdA of D66 zich haasten om een ​​deal te sluiten met PVV, VVD en JA21 om een ​​kabinet-Wilders mogelijk te maken.”

Foto: Nederlands Nieuws

De andere optie voor Wilders zou zijn om zijn ambities om premier te worden op te geven en de leider van een andere partij of een technocraat, zoals de huidige premier Dick Schoof, het kabinet te laten leiden.

Maar Wilders heeft volgehouden dat hij deze keer niet zal aftreden en in Den Haag is er geen animo voor een herhaling van het experiment met Schoof, wiens gezag werd ondermijnd door de voortdurende botsingen tussen de leiders van de coalitiepartijen. "We kunnen de Schoof-optie vrijwel uitsluiten", aldus Van den Braak.

Alle potentiële coalities hebben hun complicaties: de VVD wil een centrumrechtse coalitie met JA21 in plaats van GroenLinks-PvdA, maar dan komt het kabinet zo'n zeven zetels tekort voor een meerderheid. Ook de ultraconservatieve partij JA21 en de kosmopolitische partij D66 hebben sterke bedenkingen bij elkaar geuit.

Volgens Van den Braak leert de geschiedenis dat zodra de verkiezingscampagne voorbij is en de resultaten binnen zijn, partijen beter bereid zijn om samen te werken en een regering te vormen.

"Als partijen elkaar blijven uitsluiten, wordt het heel moeilijk, maar onder druk wordt alles vloeibaar", zei hij.

Uiteindelijk zal er toch iemand moeten wijken, want de noodzaak om met een uitslag te komen is enorm. Nieuwe verkiezingen lossen niets op, dus dat kunnen we vrijwel uitsluiten.